Keneler, (Latince: Ixodida) örümceğimsiler (Latince: Arachnida) sınıfının akarlar (Latince: Acarina) alt sınıfından eklem bacaklı monotipik takımı ve onun üst familyasıdır. Gelişme dönemlerine ve cinsiyetlerine göre vücutlarının bazı kısımlarında kitin oranı artar ve kitin plakları oluşur. Ixodidae kenelerinin dişi, larva ve nimflerinde kapitulumun gerisinde yaka tarzındaki kitin tabakası (scutum), erkeklerde vücudun dorsalinin tamamını kaplamıştır (conscutum). Kitin plakalar stigma civarında da bulunurlar ve peritrem olarak isimlendirilirler. Bazı Ixodidae türlerinin erkeklerinin anüs civarında bulunan, türlere göre değişen yapıda ve sayıdaki plakalara da anal plakalar adı verilir. Amblyomma, Dermacentor ve Haemaphysalis cinslerine ait kenelerde anal plaka yoktur.
Kenelerin iç organları; sindirim, boşaltım, dolaşım, solunum, sinir sistemleri ve duyu organları ile üreme ve kas sistemlerinden ibarettir.
Biyoloji
Konak bulma
Konağın titreşimlerinin, ısısının ve karbondioksit’in kene tarafından algılanmasının, kenenin konağı bulmasına yardımcı olduğu belirtilmektedir. Gelişme evrelerini tamamlamak üzere konaklarını terkeden keneler (özellikle Ixodidae), tekrar bir konak bulmak için iki farklı yol izler:
- Pusuya yatma: Bazı keneler konaklarına geçmek üzere beklemek için bitkilere tırmanırlar. Arka ayakları ile otlara tutunurlar ve öndeki bir çift ayakları ile konağa tutunmak üzere beklerler. Bu olay, bitki üzerinde bekleyerek bir çeşit pusuya düşürme şeklidir. Örnek olarak, Rhipicephalus, Haemaphysalis ve Ixodes cinslerindeki kenelerin larva, nimf ve erginleri verilebilir.
- Ava çıkma: Bazı keneler de yakındaki konakları aramak için bir yerden başka bir yere hareket ederler. Avcı kenelere örnek olarak Amblyomma ile Hyalomma cinsleri verilebilir.
Kan emme
Yaz kenesigiller (Ixodidae) doyuncaya kadar aynı yerden kan emer. Bu süre birkaç günden birkaç haftaya kadar değişebilir. Kış kenesigiller (Argasidae) ise tutunduğu konaktan kısa sürede çok miktarda kan emer ve konağını terk eder. Ixodidae kenelerinin beslenmesi yavaştır, çünkü kenenin fazla miktarda kanla beslenmesi için vücut duvarının genişlemeye ihtiyacı vardır. Larvaların tamamen kanla doyması 3-5 gün sürer. Nimflerde bu süre 4-8 gün arasında değişir ve erişkin dişilerde kanla doyma süresi 5-20 gündür. Keneler tamamen kanla doyduklarında konak derisindeki hipostomlarını çıkarırlar. Vücut ağırlıklarının 3-30 misli kan emebilirler. Dişi keneler erkek kenelere oranla daha fazla genişleyebilme özelliğindedirler. Erkek kenelerin ise tüm vücut yüzeyini kitin tabakası kapladığından dolayı dişiler kadar fazla genişleyemezler ve beslenmeleri sadece üreme faaliyetlerinin yerine getirilmesi ve bazal metabolizmaları ile ilişkilidir. Keneler kandan ve lenften tam olarak faydalanır, yalnız hematini sindiremezler ve dışkının çoğu hematin’den oluşur.
Üreme
Kenelerde üreme eşeylidir. Çiftleşme kan emme sırasında konağın üzerinde olur. Çiftleşmeden sonra erkek konağı terk eder ve ölür. Dişi kene tam doyuncaya kadar kan emmeye devam eder, daha sonra uygun bir yerde konağını terk eder ve yumurtlar, yumurtladıktan sonra da kendisi ölür (Yaz kenesigiller) ya da ölmez (Kış kenesigiller).
Dişi keneler yumurtalarını taş, toprak ve merada yaprakların altına, toplu ve birbirine yapışık şekilde bırakırlar. Yumurtlama süresi ve miktarı, dişi kenenin az veya çok kan emmesine ve ısı ışık ve nem gibi diğer dış faktörlere bağlı olarak değişir. Önceleri az, sonrasında çok sayıda yumurta çıkarılır. Sürenin sonuna doğru sayı tekrar azalır. Yumurtalar ilk çıktıklarında beyaz renklidir. Daha sonra kahverengi-kehribar renge dönerler. Yumurtalar ortalama 0.7-1.0 mm büyüklüktedir. Yumurta sayısı türlere ve kanla doyma derecelerine göre 200-15000 adet olabilir.
Dişi kenelerde ovaryum ile bağırsak irtibat halindedir. Bu yüzden bazı keneler kan emerken parazitleri sindirim sisteminden ovaryumlarına geçirirler. Bu parazitler ovaryumdan yumurtaya geçerek, yumurtadan çıkan larvaları enfekte ederler. Bu larvalar kan emerken parazitleri de hayvanlara taşırlar (transovaryal nakil).
Yumurta içinde larvanın gelişmesi ve daha sonraki gelişme dönemleri tür, ısı, nem gibi dış faktörlere bağlıdır. Toprakta bulunan yumurtalardan bir hafta içinde larvalar çıkar. Yumurtadan çıkan üç çift ayaklı larvalar 7-22 gün içinde kitinizasyonlarını tamamlayarak aktif hale geçip konakçı aramaya başlarlar.
Gelişim
yaz keneleri üçe ayrılır: bir konaklı keneler: larva, nimf ve ergin dönemlerini aynı konak üzerinde geçirirler; iki konaklı keneler: larva ve nimf dönemini bir konakta, ergin dönemini farklı bir konakta geçirirler; üç konaklı keneler: larva bir konaktan kan emer ve toprağa düşer, toprakta deri değiştirerek aç nimf haline gelir. Aç nimfler ikinci bir konağa tutunur, doyup konağı terk eder, toprağa düşer deri değiştirir ve aç ergin kene haline gelir. Aç ergin keneler bir konağa tutunur, doyup konağı terk eder.
Yaz kenesigiller (Ixodidae), genellikle ilkbahar ve sonbahar mevsimleri arasında aktiftirler. Bunlar evcil hayvanların kulak kepçesi içinde ve dışında, boyun altında, karın, anal ve perianal bölgeler ile sırt ve kuyruk üzerinde bulunurlar.
Bugün 889 kene türü bilinmektedir. Kenelerin hepsi zararlı, parazit ve kör değildir. Sığır ve köpek kene türleri gözlüdür. İnsan ve ehil hayvanlarda parazit yaşayanlar çeşitli hastalık mikroplarını bulaştırdıklarından sağlık bakımından zararlıdır ve birçok bakteri de üretmektedir.
Familyalar arası farklar.
- Yaz kenesigiller (Ixodidae) mera kenesidir, serttir; kış kenesigiller (Argasidae) mesken kenesidir, yumuşaktır.
- Yaz kenesigillerde kitinsi oluşum vardır. (Larva,nimf ve ergin dişide scutum, ergin erkekte conscutum); kış kenesigillerde scutum yoktur.
- Yaz kenesigillerde dorsalden bakıldığında dişi ve erkek ayırt edilir; kış kenesigillerde cinsiyet ayrımı için ventralden genital açıklığa bakmak gerekir.
- Yaz kenesigillerde stigma 4.çift bacağın arkasındadır; kış kenesigillerde stigma 3. ve 4. çift bacakların arasındadır.
- Capitulum yaz kenesigillerde dorsalden her zaman görülür; kış kenesigillerde dorsalden yalnızca larva aşamasında görülür, nimf ve erginde görülmez.
- Pulvillum yaz kenesigillerde vardır; kış kenesigillerde larvasında rudimenterdir, nimf ve erginde yoktur.
- Yaz kenesigillerde 1 nimf evresi vardır; kış kenesigillerde 2-8 nimf evresi vardır.
- Yaz kenesigillerde dişi bir defada çok sayıda yumurtlar ve ölür; kış kenesigillerde azar azar yumurtlar ve ölmez.
- Yaz kenesigillerin bütün evrelerinde bacaklar üstten görülür; kış kenesigillerde larvada bacaklar dorsalden görülür, nimf ve erginde görülmez.
Kenenin çıkarılması
Kan emen bir keneyi deriden bilgisizce söküp atmak hastalık bulaşma riskini artırdığından oldukça tehlikelidir. Çünkü çıkarılmaya çalışılan kene tepki olarak midesinde bulunan, mikrop ve bakterilerle dolu kanı tekrar geriye boşaltır. Cımbız, pens veya naylon ip yardımıyla deriye en yakın kısımdaki başından (ağız organellerinden) sıkıca tutularak dik olarak deriden çekilerek uzaklaştırılır.
Kene penseti
Türkiye‘de son yıllarda görülen Kırım Kongo vakaları nedeniyle hemen hemen tüm klinik ve doğayla iç içe olan işletmelerde (maden ocağı revirleri vs.) özel bir kene çıkarıcı kit olan kene penseti kullanımı yaygınlaşmıştır.
Kene kaşığı
Keneye bağlı hastalıkların en yaygın olduğu ülkelerden olan Amerika’da keneyi döndürmeden kolayca ve güvenli bir şekilde çıkarmaya yarayan özel bir kaşık geliştirilmiştir. Bu araç özel şekli sayesinde ulaşılması güç olan kasık ve eklem yerleri gibi bölgelere yapışan kenelerin kolayca ve keneye zarar vermeden çıkarılmasını sağlar.
Acil durumda keneyi çıkarma
Keneleri mümkünse kendiniz çıkarmaya çalışmayın ve en kısa sürede uzman bir sağlık görevlisi tarafından çıkarılmasını sağlayın. Yalnızca birkaç saat içinde ulaşabileceğiniz yakınlıkta bir sağlık merkezi yoksa, keneyi T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından önerilen yöntemlerle kendiniz çıkarmayı tercih edin.
Eğer herhangi bir sağlık kuruluşuna ulaşma imkânınız yoksa, şu adımları izleyin:
1) Kenenin üzerine hiçbir şekilde kimyasal madde dökmeyin, bunu yaparsanız kene rahatsız olup sizi bırakabilir fakat bu esnada emdiği kanın bir kısmını kusar, midesinden gelen tehlikeli virüs ve mikroplar vücudunuza bulaşır.
2) Ucu ince bir cımbız yardımıyla, kenenin vücudunuza en yakın noktasından (kan emdiği hortum) nazikçe ve sağlam bir şekilde kavrayın.
3) Sakın kenenin vücuduna dokunmayın, bu emdiği kanı geri boşaltmasına yol açar.
4) Kene çıktıktan sonra ısırılan yeri alkol, yoksa sabun ile temizleyin.
5) Keneyi uygun bir şekilde saklayın. Gerekirse tanımlama için kullanılabilir. Keneyi öldürmek için ezmeyin, patlamasına neden olabilir.
6) En yakın zamanda bir sağlık kuruluşundan yardım isteyin, kontrol yaptırın.
Kenenin kendiliğinden düşürülmesi yöntemi
Kenenin tutulup çekilmesini içeren çıkarma yöntemlerinin hepsi kenenin paniğe kapılıp midesindeki kanı boşaltmasına sebep olabilir. Bu yüzden kene çıkarılmamalı, kendiliğinden çıkması sağlanmalıdır.
Kene Isırığının Sağlığa Zararları
1) Lokal İrritasyon: Konakların derisine yangın oluşumuna neden olurlar. Kan emilen bölgede bakteriyel enfeksiyonlar gelişebilir. Kene eğer dikkatli çıkarılmazsa deri içerisinde kalan ağız parçaları daha ciddi ve yaygın bir yangı meydana getirir.
2) Borreliosis (Lyme hastalığı): Hastalık etkeni Borrelia adlı bir mikroorganizmadır. Semptomlar: Deride kızarıklık, ateş, lenf yumurtalarının şişmesi ile seyreden grip benzeri semptomlar. Uzun sürede vücudun etkilenen bölgesinde ağrılı nevritis ve felçler.
3) Babesiosis : Bir kan paraziti olan Babesia ülkemizde yaygındır. Bulaşmasından 1-3 hafta sonra konakçıda ateş, giderek artan durgunluk, anemi, mukoza ve göz kapaklarında sarılık, dalak şişmesi ve kan işeme meydana gelir.
4) Kene Felci: Kan emme davranışı sırasında deri içerisine enjekte edilen nörotoksinler sinirsel impuls geçişini bozar. Hastalık bulaşan köpeklerin arka bacaklarında ilerleyen bir felç ve nadir vakalarda solunum felcine bağlı ölüm meydana gelir. Kenelerin kısa sürede uzaklaştırılması ile semptomlar 24 saat içerisinde kaybolur.
5) Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA): 1944 tanımlanmaya başlayan hastalık Batı Kırım’da olmuştur. 2002 de Tokat ilimizde ilk sendroma rastlanmıştır. Ülkemizde 2007 Ye kadar 1100 vaka tespit edilmiştir. Bunlardan 58’i hayatını kaybetmiştir.
KKKA’yı bulaştıran Hyalomma soyuna ait keneler genel olarak Nisan ve Ekim aylarında aktiftirler.
H.s.anatolicum ve H.m.marginatum genellikle iki konutlu gelişim gösterirler. H.a.anatolicum’un gerek larva ve linfleri, gerekse erişkinlikleri genellikle evcil ruminantları (özellikle sığırları) tercih etmesine karşı, H.m.marginatum’un genç gelişme dönemleri (larva ve nimf) çoğunlukla küçük hayvanları (tavşan, kirpi, kanatlılar, fare, yabani memeliler) ve az olarak da büyük memeliler ve insanları tercih etmekte, erişkinleri ise ağırlıklı olarak evcil memeliler (sığır, at, koyun, keçi, köpek) ve az olarak da küçük memeliler (tavşan, kirpi) ile insanı tercih etmektedir. Göç eden kuşlar bu kenenin bölgeler arasında yayılışından büyük ölçüde sorumludur.
Kenelerle Mücadelede Önlemler
- Mümkün olduğu kadar kenelerin bulunduğu alanlardan (hayvan barınakları, piknik amaçlı gidilen su kenarı, otlak şeklindeki yerler, çalış çırpı ve gür ot bulunan yerler, av alanları, orman vb) kaçınılması gerekmektedir. Bulunulması durumunda, çıplak ayakla veya kısa giysilerle girilmemeli (lastik çizme giyilmeli veya pantolonların paçaları çorap içine alınmalı) vücut belli aralıklarla kene yönünden aranmalı; vücuda yapışmamış olanlar dikkatlice toplanıp yokedilmeli. yapışan keneler ise ezilmeden ve kenenin ağız kısmı koparılmadan (bir pensle sağa sola oynatarak, çivi çıkarır gibi) alınmalıdır.
- Kenelerin yaşam alanlarında yabani otların ve bitkilerin ürememesi için herbisitler kullanılmalı. Yabani otlar için kontrollü arazi yakılması, sürülmesi, havalandırılması önem arz etmektedir.
- Hayvan barınakları kenenin yaşayamayacağı şekilde yapılmalı. çatlak olmamalı ve boya yapılmalıdır.
- Gerek insanlar gerekse hayvanlar için böcek kovucu (DEET içeren) ilaçların cilde sürülerek kullanılması koruma sağlar.
- Kenelerle mücadele genellikle konak hayvanların ve çevrenin düzenli aralıklarla akarisid ilaçlarla ilaçlanması esasına dayanır. Akarisid kullanımı masraflı ve zahmetlide olsa kullanılması zaruridir.
Kene Mücadelesinde Zorluklar
- Kenelerin yoğun biçimde tarım ve orman alanları içinde yayılmış olması, çevreye zarar vermeyecek düzeyde akarisid kullanımını gerektirmektedir.
- Akarisitlerin kenelerin konakları üzerinde tutundukları bölgelere ulaşabilmesi ancak konağın tüm vücudunun yıkanmasını gerektirmektedir.
- Konak üzerinde bulunmadıkları süre içinde keneler akarisid ilaçların ulaşamayacağı yerlerde saklanmaktadır.
- Kenelerin yüksek orandaki üreme yeteneği (3000-4000 yumurta) ilaçlamaların düzenli bir sıklıkta yapılmasını gerektirmektedir.
- Keneler uygun olmayan çevre koşullarında çok uzun süreler boyunca canlı kalabilmektedir.
- Kenelerin konak seçiminde çok alternatifleri bulunmaktadır.
- Akarisid direncinin oluşması sözkonusudur.
Kene Mücadelesinde Doğal Yöntemler
- Kenelerin doğal düşmanlarının ortama salınması üzerinde çalışmalar olsa da pratikte çok işe yaramamaktadır.
- Bazı mantar türlerinin keneler üzerinde öldürücü etkisi olduğu gözlemlenmiştir. Ancak kontrol etkilerinin 1-2 haftada göstermektedir.
- Feramon tuzakları kullanılabilmektedir. Akarisit içerikli feramon maddeler tuzak olarak kullanılabilemektedir.
Kene Mücadelesinde İlaçlama
Kene mücadelesinde kimyasal etkili preparatlar, özellikle mükrokapsül formülasyona sahip olanlar kullanılmaktadır. Bu formülasyonslar da sinerjitik etki gösteren maddeler kullanılabilir. İlaçlamanın deneyimli kişilerce yapılması gerekmektedir, ufak bir yanlış uygulama çevre ve sağlığa zararlıdır. Profosyonel destek almanız gerekmektedir.
İlaçlama ile ilgili makalemiz buradadır.
Alttaki tabloda 2006 Dünya Sağlık Örgütü yayınında belirtilen ve önerilen akaristler yer almaktadır.
| Akarisit | Konsantrasyon
(g/L veya g/Kg) |
|
| Carbaryl | 50 | |
| Propoxur | 10 | |
| Chlorpyriphos-methyl | 5 | |
| Diazinon | 5 | |
| Malathion | 20 | |
| Primiphos-methyl | 10 | |
| a-Cypermethrin | 0,3-0,6 | |
| Bifenthrin | 0,48-0,96 | |
| Vypermethrin | 0,5-2 | |
| 0,25 | ||
| Cyhalothrin | 0,25 | |
| 2,5 |
Kaynakça
Wikipedia katılımcıları (2021). Kene. Vikipedi, Özgür Ansiklopedi. Erişim tarihi 09.18, Aralık 14, 2021 url://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kene&oldid=26157507.