Dezenfeksiyon nedir ve nasıl yapılır ?

DEZENFEKSİYON NEDİR ?

Dezenfeksiyon nedir ; Cansız ortamda bulunan hastalık yapıcı (patojen) tüm mikroorganizmalardan arındırılması işlemidir. Tam bir dezenfeksiyon için; ortamdaki sporlu bakteriler hariç diğer tüm patojen mikroorganizmanın ölmesi ve virüslerin aktivasyonlarının engellenmesi gerekmektedir. Dezenfeksiyonu Sterilizasyon işlemi ile karıştırmayalım, iki terim farklıdır. Diğer bir ifadeyle dezenfeksiyon ;Bir cisim ya da maddenin; patojen mikroorganizmalardan (bakteri sporları hariç) arındırılması (öldürülmesi veya üremelerinin durdurulması) işlemidir. Makalenin devamında dezenfeksiyon nasıl yapılır sorusunu cevaplayacağız. Makaleyi hazırladığımızda Türkiye’de henüz corana virus vakası oluşmamıştı, bu makale korana virüsüne karşı  alacağınız önlemler açısından temel oluşturacak şekilde hazırlanmıştır.

Sterilizasyon; kesin ve mutlak anlamlı bir işlem olmasına karşın, dezenfeksiyon işlemi çok geniş bir spektruma sahiptir. Bir ortamdaki mikroorganizma sayısının azaltılmasından sterilizasyona kadar uzanan geniş bir spektrumu vardır. Dezenfeksiyon, cansız objelerdeki tüm tanımlanan patojen mikroorganizmaları yok eder AMA; Bakteri sporları ve mikobakterileri etkileme seviyelerine göre yüksek, orta ve düşük düzey dezenfeksiyon olarak 3 kategoride değerlendirilir. Dezenfeksiyon işlemi de fiziksel ve kimyasal yöntemlerle yapılabilir. Ancak dezenfeksiyonda kimyasal maddeler daha çok kullanılır ve bu maddelere dezenfektan denir.

Dezenfeksiyon Genel Uygulama Çeşitleri Nedir?

• Antisepsi: Özellikle vücudun yüzeysel doku (deri, mukoza) ve lezyonların da (yara vb.) bulunan patojen mikroorganizmaların öldürülmesi için yapılan işlemdir. Kullanılan ürünlere de antiseptik denilmektedir. Dezenfeksiyon un dokulara uygulanmasıdır.
• Sepsis: Zararlı mikroorganizmaların canlı dokuda üreyerek dokuyu istila etmesi.
• Asepsis: Canlı dokuda enfeksiyon yapan mikroorganizmaların bulunmaması,
• Sterilizasyon: Herhangi bir cismin veya maddede bulunan tüm mikroorganizmaların her türlü canlı şekillerinden, tamamen temizlenmesi, öldürülmesi işlemidir.

Antiseptikler genellikle dezenfektanlar kadar dokuyu tahriş etmezler ve onlar kadar toksik değildirler. Ayrıca; Ürün tipi 1 insan hijyenine yönelik kullanıldığından iritasyon testleri sonucunda izinlendirilirler.

• Dekontaminasyon; Nesnelerden ve canlı dokulardan patojen mikroorganizmaların dezenfeksiyon, sterilizasyon, temizlik ve/veya antisepsi ile uzaklaştırılması işlemine dekontaminasyon denir.

Bir dezenfektanın mikroorganizma üzerine etkisi nelere bağlıdır ?

• Aktif maddenin yoğunluğu,
• Aktif maddenin yapısı,
• Etkileme süresi,
• Ortamdaki organik madde durumuna göre değişir.

DEZENFEKTANIN ETKİNLİĞİNDEKİ FAKTÖRLER NELERDİR ?

Kullanılacak yere bağlı faktörler

• Yüzeyin Yapısı,
• Yüzeyin temizliği,
• Yüzeydeki organik madde yükü,
• İnorganik madde yükü,
• Dezenfektana bağlı faktörler
• Dezenfektanın konsantrasyonu,
• Objeyle temas süresi,

Ortama bağlı faktörler

• Ortamın sıcaklığı,
• Nem düzeyi,
• pH

Mikroorganizmaya bağlı faktörler

• Mikrobiyal kontaminasyon tipi,
• Yoğunluğu,

İdeal Dezenfektan Nasıl Olmalıdır ?

• Etki spektrumu geniş ve dirençli olmalı,
• Zararlı, toksik olmamalı,
• Mikroorganizmaya kolayca nüfuz etmeli,
• Kullanıldığı yüzey-nesnelere zarar vermemeli,
• Stabil-dayanıklı olmalı,
• Kolayca hazırlanabilmeli ve kullanılabilmeli,

İdeal bir antiseptik, mikroorganizmalara etki gösterirken;

• Deriyi, vücut dokularını ve hücrelerini tahrip etmemeli,
• Mikroorganizmaların üremesini engellemelidir.

Kullanım Alanlarına Göre Dezenfektanlar Nelerdir ?

1. Alet dezenfektanları,
2. Yüzey dezenfektanları
3. Antiseptikler olarak 3 grupta toplanabilir.

1. Alet Dezenfektanları

Hastanede kullanılan araç ve gereçler enfeksiyona yol açabilme riskleri dikkate alınarak kritik, yarı kritik ve kritik olmayan şeklinde sınıflara ayrılır.

• Kritik malzemeler: Steril vücut kısımlarına veya damar sistemine giren malzemelerdir. Çok az sayıda da olsa herhangi bir mikroorganizma içermeleri halinde yüksek risk oluşturur. Bu nedenle kullanılabilmeleri için steril olmaları şarttır.
• Yarı kritik malzemeler: Mukozalar ve bütünlüğü bozulmuş ciltle temas eden malzemelerdir. Bunlarda az sayıda bakteri sporu kalsa bile ciddi bir risk oluşturmaz.

2. Yüzey Dezenfektanları

• Klorin ve klorin bileşenleri: Klor, bakterisid ve virüsid olarak etkilidir. Alkali ortamlarda ve organik ortamlarda klorun etkisi azalmaktadır.
• Alkol çözeltileri (etil ve isopropil alkol): Orta ve düşük derecede dezenfektan sağlayan bileşiklerdir.
• Amonyum bileşikleri: Katyonik deterjan özelliği gösteren yüzeye etkili bir dezenfektandır.

3. Antiseptikler ;

Oksijenli su (hidrojen peroksit), tentürdiyot (iyot %2-sodyum iyodür %2,5), batticon (povidon iyot % 10)

• Sabun: Sabunlar sodyum ya da potasyum hidroksitin yağ asidi esterlerinden oluşan deterjan bazlı maddelerdir. Su ve sabun kullanılarak yapılan 15 saniyelik bir yıkamada bakteri sayısı 06-1.1 log azaltır.
• İyodoforlar: İyodin solüsyonları sağlıkla ilgili yerlerde uzun zamandan beri kullanılmakta olan doku ve cilt dezenfektanıdır. Aynı zamanda antiseptik ve dezenfektan olarak da kullanılmaktadır.
• Benzalkonyum kloroid (Zefiran): Antiseptik ve dezenfektan olarak kullanılabilir. Gram pozitif ve bazı gram negatif bakterilere etkilidir. Sabunlar ile etkilerinin inaktive oluşu, lastik, plastik ve pamuk gibi maddelerin de üzerine absorbe olması dezavantajdır.

Mikroorganizmaları etkileme derecelerine göre dezenfektanlar

1. Yüksek Düzey Dezenfeksiyon

• Sporisit özelliği olan kimyasallarla sterilizasyon için gerekenden (3 saat ve üzeri) daha kısa sürede (10-20 dakika) uygulanan dezenfeksiyon şeklidir.
• Çok dirençli bir kısım bakteri sporları dışında tüm mikroorganizmalar inaktive olur.

Yüksek Düzey Dezenfektanlara örnek olarak

Gluteraldehit % 2.0-3.2 Formaldehit % 6-8

Sodyum hipoklorit 100-1000 ppm serbest klor Perasetik asit < %1 Hidrojen peroksit % 6-25

1. Orta Düzey Dezenfeksiyon

• Bakteri sporlarına etki göstermeyen, fakat mikobakteri, zarfsız virüs ve diğer mikroorganizmalara etkili olan dezenfeksiyon olup en fazla <10 dakikada zararlıları öldürür.
• Tuberculosis içerecek şekilde bakterileri, tüm mantar ve virüslerin çoğunu öldüren ajanlar, Fenolikler, iyodoforlar, klor bileşikleri, alkoller.

1. Düşük Seviye Dezenfeksiyon

• Bakteri sporu, mikobakteri ve zarfsız virüslere etkisiz olan ancak bir kısım mikroorganizmaları etkileyebilen dezenfeksiyon seviyesidir. Tuberculosis dışındaki tüm bakterileri, bazı mantar ve virüsleri öldüren ajanlar,

Etki Mekanizmalarına Göre Dezenfektanlar

Hücre Zarını Etkileyenler

• Yüzey aktif dezenfektanlar,
• Fenol ve türevleri,
• Alkil grubu: Krezol, lizol
• Klor grubu: Hekzaklorofen
• Organik çözücüler

Hücre Proteinlerini bozanlar

• Alkol, aseton, organik çözücüler,

Protein ve Nükleik Asitlerin Fonksiyonel Gruplarında Modifikasyon Yapanlar

• Ağır metaller (örn. civa, bakır, çinko),
• Oksitleyici ajanlar (örn. peroksitler),
• Alkilleyici ajanlar (formalin, etilen oksit)

Enzimlerin İşlevini Bozarak veya Değiştirerek Etki Edenler

Kuartemer amonyum bileşenleri, okside edici maddeler, formaldehid, etilen oksit.

Bakteri Sporlarına Etki Edenler

• Kuartemer amonyum bileşenleri, Fenol,
• Gluteraldehid, formaldehid, hipoklorit, iyot,
• Hidrojen peroksit ve etilen oksit olgun spor aşamasında etkilidir.

Kimyasal yapılarına göre dezenfektanlar

1. Fenol ve fenol bileşikleri: Krezol, lizol, hekzaklorofen.
2. Klor ve klor bileşikleri: Hipoklorit.
3. İyot ve iyot bileşikleri: İyodoforlar, povidon iyot.
4. Aldehidler: Formaldehid, Gluteraldehid.
5. Alkoller: Etil alkol, isopropil alkol.
6. Kuartemer amonyum bileşikleri: Benzalkolyum klorür (zcfıran).
7. Amonyum komponentleri
8. Klorheksidin, setrinıit
9. Hidrojen peroksit
10. Etilen oksit

Biyosidal Ürünler Yönetmeliğine Göre Dezenfektanlar 

1. ANA GRUP: Dezenfektanlar ve genel biyosidal ürünler
2. Ürün Tipi: İnsan hijyeni ile ilgili biyosidal ürünler.

Bu gruptaki biyosidal ürünler insan hijyeni için kullanılan ürünlerdir.

2. Ürün Tipi: Kişisel alanlarda ve umumi alanlarda kullanılan dezenfektanlar ve biyosidal ürünler : Hava, yüzey, eşya, ekipman ve mobilyaların dezenfeksiyonunda kullanılan (hastane yüzey dezenfektanları ve yosun öldürücü ürünler dahil olmak üzere kişisel, umumi ve sınai alanlarda) gıda ve yemlerde doğrudan kullanılmayan ürünlerdir.

Ayrıca; Kullanım alanlarına yüzme havuzlan, akvaryumlar, banyo suları ve diğer sular; klima sitemleri, sağlık kuruluşları ve diğer kurumlardaki duvar ve yerler, kimyasal tuvalet malzemeleri, atık sular, hastane atıkları kullanılan ürünler de ürün tipi 2 olarak değerlendirilmektedir.

3. Ürün Tipi: Veteriner hijyenine yönelik biyosidal ürünler: Bu gruptaki biyosidal ürünler veteriner hijyeni ve hayvanların tutulduğu, taşındığı ya da yaşadığı yerlerde kullanılan ürünlerdir.
4. Ürün Tipi: Gıda ve yem alanlarında kullanılan dezenfektanlar: Ekipmanların, saklama kaplarının, tüketim aletlerinin, yüzeylerin ve üretimle bağlantılı olan boru hatlarının, insan ve hayvanlar için gıdanın, yemlerin ya da içeceklerin taşınması, depolanması ya da tüketiminde kullanılan aletlerin dezenfeksiyonunda kullanılan ürünler.
5. Ürün tipi: İçme suyu dezenfektanları: İçme sularının dezenfeksiyonunda kullanılan ürünlerdir, (insan ve hayvanlar için)

Dezenfeksiyon işlemlerinin doğru ve yeterli uygulanmaması durumunda, kimyasallara dirençli mikroorganizmaların ortaya çıkışı hızlanmaktadır. Bu nedenle amaca uygun dezenfektanın ve yöntemin seçilmesi büyük önem taşımaktadır.

Doğru dezenfektan seçimi, etki edeceği mikroorganizma spektrumu, etki süresi, ortamın kirlilik durumu, toksisitesi, yapısal kararlılığı, çevresel uyumu, dezenfekte edilecek yüzey ve ekipmanın yapısı, dezenfektanın yapısı ve maliyet gibi birçok faktör düşünülerek yapılmalıdır. Mikroorganizmalar üzerine değişik mekanizmalarla etki gösteren birçok yöntem ve ticari ürün yaygın olarak kullanılmaktadır.

Bir dezenfektanın, kullanıma sunulmadan önce mutlaka uluslararası kabul görmüş standartlarda etkinlik testleri ile değerlendirilmesi ve Sağlık Bakanlığından ruhsat almış olması gerekmektedir.

Etkinlik testlerinde, dezenfektan maddenin fomülasyonu, dezenfektanın kullanım alanı, etkili olabileceği mikroorganizma spektrumu, ortamda bulunabilecek organik ya da inorganik madde varlığına göre bu testlerden biri veya birkaçı birlikte kullanılmaktadır.

Her türlü denetimden geçmiş kullanıma uygun bir dezenfektanın saha uygulamalarında amacına ulaşabilmesi için en önemli faktör uygulayıcısı olmakta, toplumun her kesiminin bilgi ve beceri düzeyi artırılması için bu konuda eğitim alanların öğrendiklerini anlatmalı ve uygulamalıdır.

DEZENFEKSİYON NASIL YAPILIR ?

Isı İle Dezenfeksiyon :

Bilinen en eski dezenfeksiyon işlemlerinden biridir. Evlerde, kampçılıkta, sağlık sektöründe, gıda sektöründe, Laboratuvarlarda sıklıkla kullanılır.

Evlerde sıklıkla kullanılan bu yöntemde, su 15-20 dakika kaynatılarak patojen organik malzemelerin ölmesi sağlanır. Aynı şekilde Evlerde İğne uçları ateşe tutularak steril hale getirilir. Pire, bit gibi haşere problemlerinde de elbiseler kaynatılarak var olan haşerenin ergin ve yumurtalarının ölmesi sağlanır.

Kampçılıkta ısı yöntemi yine suların dezenfeksiyonu için kullanılır, 15-20 dakika kaynatılan kirli su hastalık yapıcı mikroorganizmalardan arındırılır. Kampçılıkta özel yaralanma durumlarında yarayı kapatmak içinde ısı kullanılabilir. Açık ateşe bir müddet tutulan metal bir alet hem aleti steril hale getirir hemde ısı ile yaranın kapanması sağlanır.

Gıda endüstrilerinde ısı ile dezenfeksiyon sağlanır, en iyi örneği süt endüstrisindedir. Et ve et ürünlerinde de sıklıkla kullanılır.

Sağlık sektörü ve laboratuvarlarda da aletlerin dezenfeksiyonu amaçla kullanılmaktadır. Ameliyatlardada kesim araçlarında kullanılmaktadır. Mikrobiyolojisi laboratuvarlarında alet dezenfeksiyonu için kullanılmaktadır. Kuru hava sterilizasyon fırınları, buharlı sterilizasyon fırınları mevcuttur. Ayrı olarak bu gibi yerlerde başka dezenfeksiyon yöntemleri de kullanılmaktadır.

Isı ile dezenfeksiyon yönteminde etkili olmak için bazı kritelerler mevcuttur. Bunlar;

• Mikroorganizmaların ısı dirençleri
• Isı temas süresi
• Sıcaklık derecesi
• Ortam basıncı

UV (Ultra Viyole) (Morötesi ışık) Işını İle Dezenfeksiyon

Morötesi ya da ultraviyole (kısaca UV) ışınım, dalga boyu 100 ile 400 nm arasındaki ışına denir. Gözümüz, 400 ile 700 nm dalga boyları arasına duyarlıdır ve bunun dışındaki ışınımı algılayamaz. Görebildiğimiz en küçük dalga boylu ışınımı mor olarak algıladığımızdan, bundan daha küçük dalgaboyuna sahip olan ışını. “morötesi ışınım” adı verilir.

UV Işını organik hücrelerde DNA yapısını bozarak hücrelerin ölmesini sağlar. Bu avantajından yararlanılarak bir çok kullanım alanı bizlere sunmaktadır. Su üretim alanında, gıda endüstrisinde, hava sterilizasyonunda, laboratuvarlar da yaygın olarak kullanılmaktadır. UV ışını, UV lambaları ile sağlanır. Belli bir mesafeden geçen tüm canlı organizmalara etki eder. Herhangi bir kimyasal kalıntı bırakmaz.

Evlerde son zamanlarda hava ve sularda sterilizasyon amaçlı kullanılmaktadır. Bir çok gıda işletmesinde alet dezenfeksiyonunda kullanılmaktadır. Bu amaçlar kullanılan bir çok cihaz halihazırda satılmaktadır.

Ozon İle Dezenfeksiyon

Ozon, 3 oksijen atomundan oluşan kararsız haldeki bir bileşiktir. Atmosferin üst katmalarında Güneş’ten gelen zararlı ışınları engeller. Atmosferin üst kısımlarında, şimşek çakmasında oksijenin parçalanmasıyla OZON oluşur. Ozon çok yüksek oksitleyicidir, bu nedenle canlı organizmaları hızlı bir şekilde öldürür. Atmosferin mikrobiyolojik açıdan temizlenmesinde büyük önem taşımaktadır. Ozon depolanamaz, sürekli olarak oksijene dönme eğilimindedir. Sıvı haldeki OZON Mavi renktedir. Gaz halinde açık mavi haldedir, gökyüzünün maviliğinin sebebi ozondur ve kendine özgü tiz bir kokusu mevcuttur.

Ozon gelişmiş ülkelerde bir çok sektörde dezenfeksiyon amaçlı olarak yaygın şekilde kullanılmaktadır. Ozonun özellikleri ozonu dezenfeksiyon da rakipsiz kılar. Özellikle içecek endüstrisinde yaygın kullanılmaktadır. Havuz sistemlerinde, hava sterilizasyonunda, sağlık sektöründe (özellikle derin yaralarda) kullanılmaktadır. Uzun süre solunması akciğerlere zarar vermektedir.

Evlerde ve hava sterilizasyona ihtiyaç duyulan yerlerde yaygın kullanım alanı vardır. Şimşeği taklit eden basit makinalar yardımı ile ozon jeneratörleri piyasada yaygın şekilde satılmaktadır.

Klor İle Dezenfeksiyon

Klor bileşikleri uzun yıllardır başta su sistemlerinde olmak üzere bir çok alanda dezenfeksiyon amaçlı kullanılmaktadır. Halojen sınıfında yer alan Klor ilk olarak suların dezenfeksiyonu amaçlı olarak İngiltere’de kullanılmıştır. Hala yaygın olarak suların ve havuzların dezenfeksiyonunda kullanılmaktadır. Kullanımı gitgide azalmaktadır, bunun başlıca sebebi koku, kalıntı bırakması, alternatif dezenfektanların çokluğudur.

Klor bileşikleri evlerde yaygın olarak temizlik amaçlı olarak kullanılır. Bildiğimiz çamaşır sularının aktif maddeleri klor bileşikleri barındırır.

Nano Gümüş İle Dezenfeksiyon

Nano gümüş, gümüş elementinin 10-100 nanometre boyutlarına hale getirilmesi ile oluşur. Eski çağlardan beri gümüşün antibakteriyel özelliği bilinmektedir. İngiltere başta olmak üzere bir çok ülkede eskiden gümüş kaşık, çatal, bıçak takımları kullanılmaktaydı. Günümüzde gümüş kaplamalı malzemeler hala kullanılmaya devam etmektedir. Gümüşün yüksek antibakteriyel özelliği Dünya’da son 10 senede bir çok sektörde kullanılmaya başlandı. Nano gümüş içeren elbiselerden tutunda, temizlik solüsyonların da, su endüstrisinde ve bir çok sektörde kullanılmaktadır. Çeşitli bakteriyel hastalıkların tedavilerinde kullanılmak üzere araştırmalar devam etmektedir.

Evlerde nano gümüş içeren sprey solüsyonlar yüzey dezenfektanı olarak kullanılmaktadır. Gümüş iyonları dezenfektan olarak çok etkilidir ve bilindiği kadarıyla insana karşı zararsızdır.

Nano gümüş solüsyonları, UV (Ultra Volume) cihazlarıyla evlerde işyerlerinde ortam ve yüzey dezenfeksyionu amaçlı profesyonel ekiplerce kullanılmaktadır.

Diğer Kimyasallar İle Dezenfeksiyon

Piyasada halihazırda birçok dezenfektan bulunmaktadır. Her dezenfektanın kendine göre artı, eksi tarafları mevcuttur. Yerine, kirlenme çeşidine ve çeşitli faktörlere bağlı olarak seçimleri yapılır.

Son yıllarda kimyasallardan öte doğal yöntemlere eğilimler vardır. Bu amaçla üretilen çeşitli doğal ürünler satılmaktadır.